Takimi zachowaniami objawia się fobia społeczna. Nie myl z nieśmiałością

• Sprawdź, czy dobrze się odżywiasz. Wypełnij Narodowy Test Żywienia
• Więcej informacji znajdziesz na stronie głównej Onetu 

Czym właściwie jest fobia społeczna?

Fobia społeczna (zaburzenie lęku społecznego) to zaburzenie lękowe zaliczane do grona zaburzeń nerwicowych. Ze względu na charakterystyczne objawy często jest mylone z nadmierną nieśmiałością. Tymczasem jest to dość uciążliwa przypadłość, która znacząco ogranicza codzienny komfort życia w obszarze relacji interpersonalnych i może prowadzić do poważnych konsekwencji.

W klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM-5) fobia społeczna posiada kod 300.23 i jest definiowana jako intensywny, nawracający lęk przed sytuacjami społecznymi, w których dana osoba jest narażona na ocenę innych oraz obawa przed negatywną oceną, która może prowadzić do zawstydzenia, obniżenia poczucia własnej wartości lub odrzucenia.

O ile samo zjawisko lęku społecznego było obserwowane i badane już przez Karola Darwina w XIX w., o tyle pojęcie fobii społecznej wprowadzili i zdefiniowali po raz pierwszy brytyjscy psychiatrzy, Isaac Marks i Michael Gelder, w latach 60. XX wieku.

Emocjonalne i behawioralne objawy fobii społecznej

Osoby dotknięte fobią społeczną zmagają się z silnymi, negatywnymi emocjami podczas wielu zwyczajnych sytuacji w życiu codziennym, chociażby podczas jazdy autobusem czy podczas zakupów w sklepie. Lęk nasila się zwłaszcza w zatłoczonych przestrzeniach, gdzie takie osoby mogą czuć się wręcz osaczone i przytłoczone. Wśród najczęstszych objawów emocjonalnych i behawioralnych lęku społecznego wymienić należy:

• strach przed sytuacjami, w których jesteśmy poddawani ocenie,
• lęk w związku z przebywaniem wśród obcych lub nowo poznanych ludzi,
• poczucie bycia obserwowanym i ocenianym w sytuacjach społecznych,
• unikanie sytuacji, w których znajdujemy się w centrum uwagi,
• lęk przed zabraniem głosu na forum publicznym,
• wyolbrzymianie wszelkich niepowodzeń,
• nieustanny lęk przed kompromitacją i odrzuceniem,
• uporczywe analizowanie swoich zachowań w relacjach społecznych,
• przeświadczenie, że inni są wobec nas wrogo lub nieprzychylnie nastawieni,
• silny strach przed wystąpieniami publicznymi,
• oczekiwanie negatywnych scenariuszy w sytuacjach społecznych.

W tym miejscu warto rozróżnić fobię społeczną od lęku społecznego o charakterze performatywnym. Fobia społeczna ujawnia się we wszystkich obszarach codziennego życia, podczas gdy lęk o charakterze performatywnym dotyczy wyłącznie sytuacji, w których osoba jest zmuszona do jakiejś interakcji w szerszym gronie, np. przemawiania na forum publicznym lub do wystąpień publicznych.

O ile nieśmiałość sprawia, że powyższe sytuacje mogą wywoływać pewien dyskomfort, o tyle fobia społeczna może wręcz paraliżować osobę dotkniętą tym zaburzeniem. Innymi słowy, różnica polega przede wszystkim na nasileniu objawów i skutkach. Nieśmiałość może nieco utrudniać relacje międzyludzkie, natomiast fobia społeczna prowadzi wręcz do izolacji, a także zwiększa ryzyko wystąpienia depresji.

Objawy fizyczne fobii społecznej

Fobia społeczna może objawiać się również poprzez dolegliwości fizyczne. Są to zaburzenia psychosomatyczne, których źródło ma naturę psychiczną. Do objawów fizycznych zaliczamy:

• szybsze bicie serca,
• nieregularny oddech,
• nadmierne pocenie się,
• rumieńce na twarzy,
• drżenie ciała,
• rozstrój żołądka, nudności, wymioty,
• biegunki,
• zawroty głowy,
• uczucie silnego zmęczenia,
• napięcie mięśni i związane z nim skurcze.

Objawy fizyczne mogą pojawić się zarówno w trakcie sytuacji społecznej, jak również przed nią (np. biegunka przed wystąpieniem publicznym) oraz po niej (np. uczucie zmęczenia i rozbicia po uczestnictwie w jakimś wydarzeniu). To kolejna różnica pomiędzy nieśmiałością i fobią społeczną — nieśmiałość może powodować pewne dolegliwości natury fizycznej, ale na pewno nie w takim stopniu, co lęk społeczny.

Takich sytuacji unika osoba z fobią społeczną

Zaburzenia lękowe o podłożu społecznym są o tyle problematyczne, że znacznie utrudniają prawidłowe funkcjonowanie w wielu zwyczajnych sytuacjach. Ze względu na doświadczane trudności, osoba dotknięta taką fobią często unika poniższych sytuacji:

• uczestnictwo w imprezach i spotkaniach towarzyskich (zwłaszcza w gronie wielu nieznajomych ludzi),
• nawiązywanie dłuższego kontaktu wzrokowego z drugą osobą,
• nawiązywanie interakcji z nieznanymi osobami,
• zabieranie głosu na forum publicznym,
• wystąpienia publiczne,
• prowadzenie rozmów telefonicznych,
• jedzenie w obecności innych ludzi,
• korzystanie z publicznej toalety,
• korzystanie z komunikacji zbiorowej.

Unikanie interakcji społecznych w skrajnych przypadkach może prowadzić do całkowitej izolacji oraz samotności, a to z kolei znacznie zwiększa ryzyko depresji. Doświadczając tego typu trudności, należy niezwłocznie skorzystać z pomocy psychologa, psychoterapeuty lub psychiatry. Należy pamiętać, że przynależność to jedna z kluczowych potrzeb opisanych przez Abrahama Maslowa. Bez zaspokojenia potrzeby przynależności nie jesteśmy w stanie w pełni realizować swojego potencjału.

Jakie są przyczyny fobii społecznej?

Wystąpienie fobii społecznej warunkują złożone czynniki biologiczne i środowiskowe. Jednym z czynników ryzyka jest płeć — lęk społeczny dwukrotnie częściej diagnozuje się u kobiet. Wśród potencjalnych przyczyn tego zaburzenia możemy wskazać:

• czynniki genetyczne — zaburzenia lękowe często występują rodzinnie, choć nie jest do końca jasne, w jakim stopniu uwarunkowanie genetyczne predysponuje do wystąpienia zaburzenia.
• budowa mózgu — odczuwanie lęku i strachu jest ściśle powiązane z ciałem migdałowatym w układzie limbicznym. Naukowcy przypuszczają, że nadaktywność tego obszaru może nasilać lęk w sytuacjach społecznych.
• negatywne doświadczenia — osoby, które w dzieciństwie doświadczały dokuczania, nękania, zastraszania lub ośmieszania mogą być bardziej narażone na wystąpienie fobii społecznej.
• temperament — nieśmiałość nie jest fobią społeczną, niemniej jednak osoby nieśmiałe, płochliwe i wycofane są bardziej predysponowane do wystąpienia lęku.
• defekty ciała — fobia społeczna może być również wywołana przez określone defekty ciała (np. blizny na twarzy lub zdeformowanie kończyn) lub choroby, których objawy są mocno widoczne (np. tiki w zespole Tourette'a).

Jak widzisz na podstawie powyższych czynników, fobia społeczna może być zarówno wrodzona, jak i wykształcona w toku życia na bazie negatywnych doświadczeń lub przeżytych trudności.

Długotrwałe konsekwencje fobii społecznej

Konsekwencje wynikające z fobii społecznej zależą od nasilenia objawów. Osoby o lżejszym nasileniu objawów są w stanie w miarę prawidłowo funkcjonować w społeczeństwie, doświadczając trudności jedynie w określonych sytuacjach. Jeśli lęk nie obniża wyraźnie jakości życia oraz nie wpływa negatywnie na życie zawodowe, wówczas leczenie tej przypadłości nie jest konieczne.

Ciężkie przypadki fobii społecznej mocno oddziałują na wszystkie obszary codziennego życia i w zasadzie wykluczają normalne funkcjonowanie w społeczeństwie. Wśród długotrwałych konsekwencji takiego lęku wymienić należy:

• wysokie ryzyko izolacji i samotności,
• problemy z nawiązywaniem trwałych i ciepłych relacji z innymi ludźmi,
• niskie poczucie własnej wartości,
• niższe wyniki w nauce i w życiu zawodowym,
• ryzyko nadużywania substancji psychoaktywnych i alkoholu,
• nadwrażliwość na krytykę,
• wyższe ryzyko depresji,
• problemy z asertywnością.

W skrajnych przypadkach fobia społeczna może finalnie prowadzić nawet do prób samobójczych i samobójstwa. Dlatego nie należy lekceważyć tej przypadłości, zwłaszcza jeśli dostrzegalne są wyżej wymienione konsekwencje. Bardzo ważne jest również to, aby edukować i uświadamiać, że lęk społeczny nie jest nieśmiałością. To zaburzenie, które realnie obniża jakość życia i prowadzi do poważnych powikłań.

Czy z fobią społeczną można skutecznie walczyć?

Pierwszym krokiem w kierunku zwalczenia fobii społecznej jest postawienie diagnozy przez psychologa, psychoterapeutę lub psychiatrę. W 2021 r. w czasopiśmie "Rozprawy Społeczne" ukazał się artykuł psycholog Małgorzaty Reiter, w którym autorka opisuje wiarygodne metody oceny klinicznej oraz narzędzia diagnostyczne. Diagnozowanie fobii społecznej opiera się przede wszystkim na wywiadach psychologiczno-psychiatrycznych, a także na kwestionariuszach, skalach lub inwentaryzacjach służących ocenie objawów, takich jak np. skala lęku społecznego Liebowitza (LSAS) lub inwentarz fobii i lęku społecznego (SPAI).

Duże znaczenie w kontekście skuteczności terapii ma indywidualne podejście i dostosowanie leczenia do sytuacji danego pacjenta. W leczeniu fobii społecznej wykorzystuje się terapię poznawczo-behawioralną, a także terapie grupowe. Pacjent uczy się, jak radzić sobie z emocjami i zachowaniami w sytuacjach społecznych, a także rozwija umiejętności miękkie związane z komunikacją interpersonalną. Z czasem jest zachęcany do stopniowego poszerzania swojej strefy komfortu w różnych sytuacjach społecznych (terapia ekspozycyjna). W przypadku silnego nasilenia objawów psychiatra może zastosować wsparcie farmakologiczne.

W 2014 r. w czasopiśmie "The Lancet Psychiatry" opublikowano przegląd badań klinicznych, a autorzy wykazali, że terapia poznawczo-behawioralna jest najskuteczniejszą metodą leczenia fobii społecznej. "Lęk społeczny to coś więcej niż tylko nieśmiałość. Dobrą wiadomością płynącą z naszych badań jest to, że lęk społeczny można skutecznie leczyć. Teraz gdy wiemy już, co działa najlepiej, musimy poprawić dostęp do psychoterapii dla osób cierpiących" — powiedział cytowany przez BBC.com dr Evan Mayo-Wilson z Uniwersytetu Johna Hopkinsa, jeden ze współautorów badania.

Zastosowanie znajduje również trening wyobrażeniowy, czyli przeżywanie określonych sytuacji społecznych w swojej głowie. Z tego narzędzia powszechnie korzystają np. psychologowie sportu, przygotowując zawodnika do zawodów. Skuteczna terapia wymaga czasu i cierpliwości, niemniej jednak pozwala zminimalizować objawy fobii, dzięki czemu pacjent może prawidłowo funkcjonować w społeczeństwie.