Pięć pytań, które warto sobie zadać, próbując odróżnić ADHD od wypalenia

• Więcej aktualnych wiadomości znajdziesz na stronie głównej Onetu
• Dużo czytania, a mało czasu? Sprawdź skrót artykułu

W ostatnich latach wyraźnie wzrosła społeczna świadomość dotycząca ADHD u dorosłych. W mediach i internecie coraz częściej pojawiają się informacje na temat tego zaburzenia — zarówno rzetelne, jak i niestety miejscami wprowadzające w błąd.

Z jednej strony coraz więcej osób otrzymuje rozpoznanie ADHD w dorosłości, gdyż wcześniej ich trudności nie były łączone z tym zaburzeniem. Z drugiej strony, część ludzi zaczyna mylnie identyfikować się z ADHD, ponieważ odnajdują u siebie pewne objawy, które mogą jednak wynikać z przepracowania i przewlekłego stresu, a nie z samego ADHD.

Nie można pominąć także kontekstu społecznego — obecnie znacznie otwarciej mówi się o zdrowiu psychicznym, a korzystanie z pomocy psychiatrycznej czy psychologicznej przestaje być postrzegane jako tabu. Osoby wypalone zawodowo lub podejrzewające u siebie ADHD częściej zgłaszają się na konsultacje, zamiast w milczeniu obwiniać się o „lenistwo” czy „brak kompetencji”. To pozytywny trend – pod warunkiem że towarzyszy mu rzetelna wiedza, pozwalająca odróżnić, z czym tak naprawdę mamy do czynienia.

Czym jest wypalenie zawodowe?

Wypalenie zawodowe (ang. burnout) to stan wyczerpania spowodowany długotrwałym stresem w pracy. Pojęcie to wprowadził amerykański psychiatra Herbert Freudenberger już w latach 70. Opisał on burnout jako stopniowe „wypalanie się” — proces, w którym człowiek zużywa swoje zasoby fizyczne i psychiczne, próbując sprostać nadmiernym wymaganiom, aż w końcu dochodzi do stanu głębokiego wyczerpania. Kilka lat później psycholożka Christina Maslach rozwinęła tę koncepcję, definiując trzy główne wymiary wypalenia: emocjonalne i fizyczne wyczerpanie, cyniczny dystans wobec pracy oraz poczucie braku osiągnięć i skuteczności.

Wypalenie zawodowe rozwija się stopniowo i często dotyczy osób silnie zaangażowanych w wykonywaną pracę, charakteryzujących się wysokim poziomem idealizmu lub perfekcjonizmu. W początkowej fazie osoby te funkcjonują ponad swoje możliwości, bagatelizując sygnały przeciążenia, co w dłuższej perspektywie prowadzi do dekompensacji i pełnoobjawowego zespołu wypalenia.

Objawy wypalenia obejmują zarówno sferę fizyczną, jak i psychiczną. Do najczęstszych należą uporczywe zmęczenie, problemy ze snem, bóle głowy lub mięśni, obniżona odporność, a także drażliwość, przygnębienie, poczucie przeciążenia, trudności z koncentracją i pamięcią oraz narastający cynizm wobec pracy i współpracowników. Osoba wypalona może mieć wrażenie, że „praca straciła sens”, stawać się emocjonalnie obojętna, a czasem wręcz wroga wobec otoczenia.

Warto podkreślić, że wypalenie zawodowe nie jest chorobą w sensie medycznym, lecz syndromem. W klasyfikacji ICD-11 Światowa Organizacja Zdrowia umieściła je w grupie czynników wpływających na stan zdrowia, związanych z pracą. WHO definiuje wypalenie jako „syndrom wynikający z chronicznego stresu w miejscu pracy, z którym nie poradzono sobie skutecznie”, podkreślając trzy jego wymiary: wyczerpanie, mentalne zdystansowanie wobec pracy oraz obniżenie efektywności. Co istotne, pojęcie to odnosi się wyłącznie do kontekstu zawodowego.

Czym jest ADHD u dorosłych – i czym nie jest?

ADHD (z ang. Attention Deficit Hyperactivity Disorder) kojarzy się głównie z dziećmi, jednak występuje również u dorosłych — jest to to samo zaburzenie, manifestujące się na różnych etapach życia. ADHD zalicza się do zaburzeń neurorozwojowych, czyli takich, które powstają w okresie rozwoju mózgu i ujawniają się już we wczesnych latach życia. Jednym z kluczowych kryteriów diagnostycznych jest obecność objawów przed 12. rokiem życia. Oznacza to, że ADHD nie pojawia się nagle w dorosłości, jeśli w dzieciństwie objawy w ogóle nie występowały.

ADHD u dorosłych jest zaburzeniem neurorozwojowym obecnym od dzieciństwa, którego podstawowe objawy obejmują zaburzenia uwagi i/lub impulsywność oraz nadpobudliwość psychoruchową.

Istotą ADHD są trudności w regulacji uwagi i zachowania, związane z dysfunkcją funkcji wykonawczych — odpowiedzialnych m.in. za planowanie, organizację działań, kontrolę impulsów i utrzymywanie koncentracji. U osób z ADHD mechanizmy te działają niestabilnie: występuje nadmierna rozpraszalność, trudno utrzymać skupienie na monotonnych zadaniach, natomiast czynności subiektywnie interesujące mogą prowadzić do tzw. hiperfokusu. Impulsywność może przejawiać się pochopnym podejmowaniem decyzji, przerywaniem innym, ryzykownymi zachowaniami czy trudnościami w hamowaniu reakcji.

W obrazie ADHD u dorosłych bardzo ważny jest również komponent emocjonalny. Wielu pacjentów doświadcza trudności w regulacji emocji — gwałtownych reakcji, niskiej tolerancji frustracji i zmienności nastroju. Choć dysregulacja emocjonalna nie została formalnie uwzględniona w kryteriach diagnostycznych DSM-5 ani ICD-11, w praktyce klinicznej stanowi częsty i istotny element obrazu ADHD.

ADHD u dorosłych bywa „niewidzialne” dla otoczenia. Wysoka inteligencja, sprzyjające środowisko i wypracowane strategie kompensacyjne mogą przez lata maskować trudności. Osoba z dobrze maskowanym ADHD przypomina białego łabędzia spokojnie sunącego po jeziorze — pod taflą wody jego nogi pracują jednak jak szalone. Kosztem jest ogromny wysiłek psychiczny i chroniczne zmęczenie, które z czasem może prowadzić do wypalenia zawodowego, depresji lub zaburzeń lękowych.

Dlaczego ADHD i wypalenie tak często się mylą?

Na poziomie objawów ADHD i wypalenie zawodowe mogą wyglądać zaskakująco podobnie. W obu przypadkach pojawiają się trudności z koncentracją, pamięcią, organizacją działań, spadek efektywności, drażliwość i poczucie przeciążenia. Zarówno osoba wypalona, jak i osoba z nieleczonym ADHD może czuć się chronicznie zmęczona i przytłoczona codziennymi obowiązkami.

W praktyce klinicznej często obserwuje się także współwystępowanie tych dwóch zjawisk. Dorośli z ADHD istotnie częściej doświadczają wypalenia zawodowego niż osoby neurotypowe, co wynika z wieloletniego funkcjonowania w warunkach stałego przeciążenia i konieczności kompensowania deficytów.

Z drugiej strony, przewlekłe przeciążenie stresem i wypalenie zawodowe mogą imitować obraz ADHD. Długotrwały stres prowadzi do pogorszenia koncentracji, pamięci roboczej i tempa przetwarzania informacji. Podwyższony poziom kortyzolu sprzyja impulsywności, zaburzeniom snu i nasileniu rozproszenia uwagi. Kluczową różnicą jest jednak odwracalność objawów — po odpoczynku i redukcji stresu funkcjonowanie poznawcze zwykle stopniowo się poprawia.

Objawy ADHD natomiast mają charakter bardziej uogólniony i pojawiają się w różnych obszarach życia, niezależnie od aktualnego obciążenia.

Co warto zapamiętać?

Częściowe nakładanie się objawów ADHD i wypalenia zawodowego może utrudniać rozpoznanie, jednak mechanizmy leżące u ich podłoża są zasadniczo odmienne. ADHD wiąże się z odmiennym funkcjonowaniem układu nerwowego, obecnym zwykle od wczesnych etapów życia, natomiast wypalenie stanowi reakcję na długotrwałe przeciążenie środowiskowe, najczęściej rozwijającą się w dorosłości. Kluczowe znaczenie w różnicowaniu ma uważna analiza przebiegu i dynamiki objawów w czasie.

Zarówno w przypadku wypalenia, jak i ADHD, możliwa jest wyraźna poprawa funkcjonowania przy odpowiednio dobranym postępowaniu. W ADHD postępowanie terapeutyczne może obejmować farmakoterapię, psychoterapię oraz psychoedukację. W wypaleniu zawodowym kluczowe znaczenie mają natomiast interwencje niefarmakologiczne - czasowa przerwa od pracy, zmniejszenie obciążeń zawodowych, zmiana zakresu obowiązków lub środowiska pracy, psychoterapia oraz modyfikacja stylu życia. Nie istnieją leki zarejestrowane do leczenia wypalenia zawodowego. Farmakoterapia bywa stosowana objawowo i poza wskazaniami rejestracyjnymi lub w leczeniu współwystępujących zaburzeń, takich jak depresja, zaburzenia lękowe czy bezsenność.

5 pytań, które warto sobie zadać, próbując odróżnić ADHD od wypalenia

• Czy moje trudności z koncentracją i organizacją były obecne już w dzieciństwie?

(ADHD zaczyna się we wczesnych latach życia; wypalenie rozwija się w dorosłości.)

• Czy objawy wyraźnie poprawiają się, gdy odpoczywam i nie odczuwam presji?

(Wypalenie często ustępuje po redukcji stresu; w ADHD trudności zwykle utrzymują się.)

• Czy trudności występują wyłącznie w pracy, czy także w innych obszarach życia?

(Ograniczenie do pracy sugeruje wypalenie; obecność w wielu sferach — ADHD.)

• Czy problemy z koncentracją pojawiają się także poza sytuacjami stresującymi — na przykład w domu, w czasie wolnym lub podczas hobby?

(W ADHD trudności z uwagą występują w różnych obszarach życia, choć mogą się zmniejszać przy czynnościach subiektywnie interesujących.)

• Jak funkcjonowałem(-am) w wymagających okresach w przeszłości, np. w szkole czy na studiach?

(U osób z ADHD trudności zwykle były obecne wcześniej; osoby bez ADHD często radziły sobie dobrze aż do momentu przeciążenia.)