Odebraliśmy pieniądze Rosji i Rosjanom. Nie wiadomo, co z nimi zrobić

Większość zamrożonych rosyjskich aktywów przechowywana jest w instytucji depozytowej Euroclear w Brukseli fot. By Marek Śliwecki - Own work, CC BY-SA 4.0/Wikipedia

W UE zamrożono nie tylko rezerwy Centralnego Banku Rosji, lecz także majątek rosyjskich inwestorów prywatnych. Co się stanie z tymi środkami?

W UE trwa debata nad możliwością przeznaczenia zamrożonych rosyjskich aktywów na reparacje wojenne dla Ukrainy. Poza rezerwami Centralnego Banku Rosji w europejskich depozytach znajdują się też zamrożone papiery wartościowe milionów rosyjskich inwestorów prywatnych, którzy nie są objęci sankcjami. Choć formalnie mogą je odzyskać, w praktyce udaje się to tylko nielicznym.

Żanna Niemcowa, córka zamordowanego rosyjskiego opozycjonisty Borisa Niemcowa i współzałożycielka jego fundacji, od miesięcy alarmuje o tym problemie. Jej zdaniem aktywa prywatnych inwestorów powinny zostać uwolnione. I dlatego proponuje szereg konkretnych działań.

Zamrożone aktywa. Jak do tego doszło?

Przechowywanie rosyjskich papierów wartościowych w bankach depozytowych jest realizowane przez rosyjską centralną instytucję depozytową – Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych (NSD), która jest spółką zależną Moskiewskiej Giełdy. W przypadku zagranicznych papierów wartościowych, które przed wojną Rosjanie mogli nabyć za pośrednictwem aplikacji brokerskich w Ukrainie NSD pełniła wyłącznie rolę pośrednika, a papiery wartościowe były kierowane przede wszystkim do dwóch europejskich instytucji depozytowych: belgijskiego Euroclear oraz luksemburskiego Clearstream.

Właśnie przez te instytucje obsługiwane były wszystkie rosyjskie transakcje zagranicznymi papierami wartościowymi, zarówno europejskimi, jak i amerykańskimi oraz pochodzącymi z innych zagranicznych rynków.

Dopiero wiosną 2022 roku wielu rosyjskich prywatnych inwestorów zdało sobie sprawę, jak funkcjonuje przechowywanie papierów wartościowych, gdy nagle stracili możliwość przeprowadzania transakcji. Ich aktywa zostały zamrożone na równi z rezerwami państwowymi Rosji oraz majątkiem osób i organizacji objętych sankcjami. Prywatni inwestorzy stali się w efekcie zakładnikami tej sytuacji.

Krótko po rozpoczęciu wojny w Ukrainie, w marcu 2022 roku, Euroclear i Clearstream zerwały współpracę z NSD w odpowiedzi na zakaz, jaki rosyjski Bank Centralny nałożył na rosyjskich brokerów w sprawie sprzedaży papierów wartościowych dla zagranicznych klientów. W czerwcu decyzje te zostały prawnie zatwierdzone przez Komisję Europejską. Szósty unijny pakiet sankcji jasno zabrania instytucjom europejskim współpracy z NSD.

Prywatni inwestorzy ofiarą sankcji

Ani w źródłach rosyjskich, ani europejskich nie są dostępne dane dotyczące zamrożonych aktywów prywatnych inwestorów rosyjskich. Wiadomo jedynie, że łączna wartość zamrożonych aktywów w Europie, w tym rezerw państwowych Rosji, wynosi według agencji Reuters około 210 miliardów euro, z czego 185 miliardów euro znajduje się w belgijskim Euroclear.

Według szacunków władz rosyjskich zamrożone aktywa osób prawnych i fizycznych na całym świecie wynoszą około 5,7 biliona rubli. 20 procent tej kwoty przypada na osoby prywatne, co przy aktualnym kursie 95 rubli za euro odpowiada około 12 miliardom euro.

Dokładna liczba rosyjskich inwestorów nie jest znana. Minister finansów Anton Siłuanow mówi o 3,5 mln osób, podczas gdy przedstawiciele Rosyjskiego Banku Centralnego podają pięć milionów. Różnica wynika prawdopodobnie z tego, że wyższa liczba obejmuje nie tylko bezpośrednich posiadaczy zagranicznych papierów wartościowych, lecz także osoby inwestujące pośrednio, na przykład przez fundusze inwestycyjne.

Podział 12 miliardów euro pomiędzy pięć milionów osób daje średnio 2400 euro na osobę. Według rosyjskiego brokera, z którym rozmawiała Żanna Niemcowa, większość jego klientów posiada zamrożone aktywa o takiej właśnie wartości – co odpowiada kwocie około 200 tys. rubli, czyli nieco ponad dwóm aktualnym miesięcznym wynagrodzeniom w Rosji.

Jak odzyskać zamrożone aktywa?

Inwestorzy mogą starać się o zwrot swoich aktywów, o ile nie figurują oni na listach sankcyjnych. W przypadku Euroclear wymagana jest licencja belgijskiego ministerstwa finansów, natomiast w przypadku Clearstream należy zwrócić się do luksemburskich organów finansowych. Bez pomocy prawnej jest to praktycznie niemożliwe. Ponadto koszty postępowania zazwyczaj wielokrotnie przekraczają średnią wartość zamrożonych aktywów.

Żanna Niemcowa opowiedziała DW o jednym z inwestorów, który uzyskał zwolnienie swoich środków zarówno w Euroclear, jak i Clearstream, ale poniósł koszty w wysokości 60 tys. euro.

Według Alekseja Klimiuka, doradcy inwestycyjnego w Alfa Capital, prawnik musi znaleźć poręczyciela lub sam pełnić tę rolę. Poręczyciel ma potwierdzić, że wnioskodawca posiada aktywa, nie podlega sankcjom i żadna osoba objęta sankcjami nie korzysta z transakcji, dla której ubiega się o licencję. Dodatkowo wnioskodawca musi mieć rachunek inwestycyjny w UE, Szwajcarii, Wielkiej Brytanii lub USA, ponieważ przeprowadzenie transakcji na rosyjskie konto nie jest możliwe. A otwarcie takiego konta bez zezwolenia na pobyt nie jest dopuszczalne.

Jak podaje belgijska platforma informacyjna Brussels Signal, w ubiegłym roku złożono 1214 wniosków o licencję, z czego 232 zostały przyznane. Najczęściej dotyczyły one inwestorów z podwójnym obywatelstwem – rosyjskim i europejskim. – Można by pomyśleć, że działam na rzecz osób zamożnych, jednak nie jest to prawdą. Obecne procedury faktycznie chronią ich interesy. Ja chcę, aby były bardziej dostępne – mówi Żanna Niemcowa.

Szanse dla poszkodowanych

Dziennikarka podkreśla, że najważniejsze jest uświadomienie skali problemu. Jej zdaniem europejscy urzędnicy często nie dostrzegają pełnych konsekwencji polityki sankcyjnej, a temat ten jest w mediach europejskich praktycznie pomijany.

Jako następny krok Niemcowa sugeruje, by przeprowadzić dokładną inwentaryzację zamrożonych aktywów i ustalić, które należą do prywatnych inwestorów nieobjętych sankcjami. Kolejnym krokiem powinno być wprowadzenie przez władze w Belgii i Luksemburga uproszczonej procedury dla inwestorów, którzy nie posiadają środków na drogie wsparcie prawne.

Niemcowa przyznaje jednocześnie, że prawdopodobnie skorzystają z tego jedynie osoby posiadające zezwolenie na pobyt lub obywatelstwo na Zachodzie. Wszyscy pozostali będą musieli czekać, aż wojna w Ukrainie się zakończy, zostaną zniesione  sankcje, co może jeszcze długo potrwać.

Odpowiedzialność za zarządzanie zamrożonymi aktywami Centralnego Banku Rosji spoczywa na Komisji Europejskiej. Na pytanie DW dotyczące perspektyw majątku prywatnych inwestorów, przedstawiciel Komisji odmówił odpowiedzi, podkreślając jedynie, że mowa jest o "hipotetycznym scenariuszu".

Wdrożenie takich środków byłoby trudne, ponieważ wymagałoby współpracy nie tylko z europejskimi, ale i amerykańskimi instytucjami. Choć zamrożone aktywa nie zostały ujawnione, wiadomo, że głównie chodzi o popularne wśród indywidualnych rosyjskich inwestorów amerykańskie papiery wartościowe.

Według danych brokerów pod koniec 2021 roku największym zainteresowaniem cieszyły się akcje amerykańskich firm: Alphabet, Apple, Boeing, Intel, MetaTrader, Microsoft i Tesla oraz chińskich przedsiębiorstw Alibaba i Baidu.

Zwolnienie amerykańskich akcji wymaga uzyskania licencji od Office of Foreign Assets Control (OFAC) wchodzącego w skład amerykańskiego ministerstwa finansów, które nałożyło blokady na moskiewską giełdę oraz NSD. Według prawników reprezentujących rosyjskich inwestorów OFAC nie wydał dotychczas żadnej takiej licencji - podaje portal informacyjny RBC.

Artykuł ukazał się pierwotnie w Redakcji Rosyjskiej DW

Oleg Loginow | Ksenia Polska