Jamais vu. Naukowcy odkryli jak wywołać przeciwieństwo déjà vu

Badacze z University of St Andrews przez 15 lat zgłębiali tajemnice tego zjawiska, zwanego jamais vu. Ich przełomowe odkrycia pokazują, że można je wywołać w laboratorium przy pomocy zaskakująco prostego eksperymentu. Co ciekawe, badania te zostały uhonorowane prestiżową nagrodą Ig Nobla, która tradycyjnie wyróżnia nietypowe osiągnięcia naukowe.

Jamais vu to zjawisko diametralnie różne od popularnego déjà vu. Podczas gdy déjà vu daje nam fałszywe poczucie znajomości nowej sytuacji, jamais vu sprawia, że coś doskonale znane wydaje się nagle niezwykłe lub wręcz nierzeczywiste. Przykłady obejmują sytuacje, gdy patrzymy na znajomą twarz i nagle wydaje się nam obca, gdy muzycy gubią się w dobrze znanym fragmencie utworu, albo gdy czujemy dezorientację w miejscu, które znamy jak własną kieszeń.

Interesujące jest to, że déjà vu pełni funkcję swoistego systemu sprawdzania pamięci. Gdy część mózgu odpowiedzialna za wykrywanie znajomości desynchronizuje się z rzeczywistością, déjà vu działa jak sygnał ostrzegawczy informujący o tej dziwności.

Czytaj także: Roboty z umysłem zbiorowym już tu są. Figure AI tworzy sztuczną inteligencję, która przerasta ludzką wyobraźnię!

Badacze Akira O’Connor i Christopher Moulin opracowali genialną metodę wywoływania jamais vu w kontrolowanych warunkach laboratoryjnych. Ich eksperyment polegał na wielokrotnym przepisywaniu tych samych słów przez uczestników badania. W pierwszym eksperymencie około 70% uczestników przerwało pisanie z powodu odczuwania czegoś, co badacze zdefiniowali jako jamais vu. Zjawisko to występowało zazwyczaj po około minucie intensywnego pisania – konkretnie po 33 powtórzeniach słowa.

Opisy doświadczeń badanych osób były fascynujące. Jeden z uczestników opisywał, jak podczas egzaminu poprawnie napisał słowo appetite, ale potem wpatrywał się w nie obsesyjnie, mając wątpliwości czy na pewno jest poprawne. Inni uczestnicy relacjonowali, że słowa tracą swoje znaczenie im dłużej się na nie patrzy. Niektórzy opisywali nawet poczucie utraty kontroli nad ręką podczas pisania.

W kolejnym badaniu naukowcy postanowili uprościć zadanie, używając tylko jednego słowa – the. Wyniki były podobne – 55% osób przerwało pisanie z powodów zgodnych z definicją jamais vu, tym razem po 27 powtórzeniach.

Jamais vu to nie tylko ciekawostka naukowa – pełni ważną funkcję w naszym systemie poznawczym. Działa jako sygnał ostrzegawczy, że coś stało się zbyt automatyczne, zbyt płynne czy zbyt powtarzalne. Ten mechanizm pomaga nam wyrwać się z obecnego sposobu przetwarzania informacji. Uczucie nierealności towarzyszące jamais vu jest w rzeczywistości sprawdzianem rzeczywistości, który pomaga naszym systemom poznawczym zachować elastyczność. Spróbujcie powtarzać sobie w myślach numer NIP do faktury stojąc w kolejce do kasy. Jeżeli kolejka będzie zbyt długa, dochodząc do kasy już nie będziecie tak pewni numeru NIP, jak te kilka minut wcześniej.

Nasycenie – tak naukowcy nazywają główny mechanizm powstawania jamais vu. To przeciążenie reprezentacji mentalnej, które sprawia, że staje się ona bezsensowna. Nasze systemy poznawcze muszą pozostać elastyczne, pozwalając kierować uwagę tam, gdzie jest potrzebna, zamiast zbyt długo gubić się w powtarzalnych zadaniach.

Czytaj także: Mózg bez tajemnic. Z tym implantem można na bieżąco monitorować to, co się w nim dzieje

Już w 1907 roku Margaret Floy Washburn wraz ze swoją studentką opublikowała eksperyment pokazujący utratę mocy asocjacyjnej słów, na które wpatrywano się przez trzy minuty. Słowa stawały się dziwne, traciły znaczenie i fragmentowały się w czasie. Unikalnym wkładem współczesnych badaczy jest odkrycie, że transformacjom i utracie znaczenia w powtórzeniach towarzyszy szczególne uczucie – właśnie jamais vu.

Badania nad jamais vu mają potencjalne zastosowania w zrozumieniu i leczeniu zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych. Kompulsywne sprawdzanie może prowadzić do utraty znaczenia i błędnego koła wątpliwości. Zjawisko to łączy się również z efektem transformacji werbalnej, gdzie powtarzanie słowa aktywuje tak zwane sąsiednie słowa w naszej reprezentacji mentalnej.

Badania O’Connora i Moulina zostały uhonorowane nagrodą Ig Nobla w dziedzinie literatury. Te prestiżowe nagrody wyróżniają prace naukowe, które najpierw rozśmieszają, a potem zmuszają do myślenia – idealnie opisując naturę ich odkryć dotyczących jamais vu.

Odkrycie mechanizmów jamais vu otwiera nowe perspektywy w badaniach nad pamięcią i percepcją. Choć brzmi to nieco enigmatycznie, badania te pokazują, jak nasz mózg chroni się przed zbyt automatycznym przetwarzaniem informacji, utrzymując elastyczność poznawczą niezbędną do prawidłowego funkcjonowania w złożonym świecie. To fascynujące, jak takie pozornie proste eksperymenty mogą pomóc nam zrozumieć skomplikowane mechanizmy ludzkiego umysłu.