183 dni w Polsce i dalej nie jesteś rezydentem? Eksperci ujawniają, jak naprawdę działa polska rezydencja podatkowa

rozwiń >

Polskie prawo podatkowe w art. 3 ust. 1a ustawy o PIT zawiera kategoryczną normę: osoba przebywająca na terytorium Polski dłużej niż 183 dni w roku podatkowym jest rezydentem podatkowym. Z drugiej strony, praktyka podatkowa i orzecznictwo od lat uznają możliwość zmiany rezydencji w trakcie roku - tzw. łamaną rezydencję podatkową. Jak pogodzić te ww. dwie pozornie wykluczające się koncepcje? Odpowiedź tkwi w głębszej analizie struktury normatywnej, hierarchii kryteriów oraz teleologii przepisów o rezydencji podatkowej.

I. Podstawy normatywne rezydencji podatkowej

Konstrukcja art. 3 ust. 1a ustawy o PIT

Przepis stanowi, że za osobę mającą miejsce zamieszkania na terytorium Polski uważa się osobę fizyczną, która:

• posiada na terytorium Polski centrum interesów osobistych lub gospodarczych (ośrodek interesów życiowych), lub
• przebywa na terytorium Polski dłużej niż 183 dni w roku podatkowym.

Kluczowe znaczenie ma spójnik "lub" - tworzy on dwie autonomiczne, równoważne i rozłączne przesłanki. To nie jest konstrukcja kumulatywna ale alternatywa rozłączna, gdzie każda przesłanka może działać niezależnie.

Nieograniczony obowiązek podatkowy - skutek, nie przyczyna

Art. 3 ust. 1 ustawy o PIT określa, że osoby mające miejsce zamieszkania w Polsce podlegają obowiązkowi podatkowemu od całości swoich dochodów (nieograniczony obowiązek podatkowy). To skutek posiadania rezydencji, nie dodatkowe kryterium jej nabycia.
Ministerstwo Finansów w objaśnieniach podatkowych z 2021 roku wyjaśnia: nieograniczony obowiązek podatkowy oznacza, że osoba fizyczna będąca polskim rezydentem podatkowym podlega w Polsce opodatkowaniu od całości osiąganych dochodów, bez względu na miejsce położenia źródeł przychodów.

II. Zmiana rezydencji podatkowej - podstawy teoretyczne

Dopuszczalność zmiany w trakcie roku

Objaśnienia podatkowe Ministerstwa Finansów z 2021 roku wprost uznają, że zmiana rezydencji podatkowej może nastąpić w trakcie roku podatkowego. W takim przypadku osoba fizyczna podlega w Polsce nieograniczonemu obowiązkowi podatkowemu za okres, w którym była polskim rezydentem podatkowym.
Interpretacja indywidualna Dyrektora KIS z 4 lutego 2025 roku (sygn. 0114-KDIP3-2.4011.944.2024.2.JM) idzie jeszcze dalej, uznając za prawidłowe stanowisko podatnika: "Fakt dopuszczalności łamanej rezydencji podatkowej jest niesporny".

Dalszy ciąg materiału pod wideo

Prospektywne działanie zmiany

Kluczowe dla zrozumienia mechanizmu łamanej rezydencji jest prospektywne, a nie retroaktywne działanie zmiany statusu. Interpretacja KIS z 2025 roku precyzuje: "Od dnia przyjazdu do Polski podatnik staje się polskim rezydentem podatkowym".
Nie ma więc mowy o wstecznym działaniu na cały rok podatkowy. Zmiana działa od momentu rzeczywistego przeniesienia ośrodka interesów życiowych lub przekroczenia progu 183 dni.

III. Łamana rezydencja podatkowa - mechanizm prawny

Definicja i istota zjawiska

Łamana rezydencja podatkowa (split tax residency) występuje, gdy osoba fizyczna w ciągu jednego roku podatkowego zmienia swoją rezydencję podatkową. Przez część roku jest rezydentem jednego państwa, przez pozostałą część - innego. W polskim systemie prawnym oznacza to:

• Do momentu zmiany: nieograniczony obowiązek podatkowy w kraju rezydencji
• Po zmianie: ograniczony obowiązek podatkowy (tylko od źródeł polskich) lub nieograniczony (jeśli Polska staje się krajem rezydencji)

Praktyczne scenariusze łamanej rezydencji

Scenariusz 1: Wyjazd z Polski

•        Styczeń-sierpień: praca i życie w Polsce (rezydent)
•        Wrzesień: przeprowadzka całej rodziny do Niemiec
•        Wrzesień-grudzień: centrum życia w Niemczech (nierezydent dla Polski)
•        Rezultat: łamana rezydencja 8/4 miesiące

Scenariusz 2: Przyjazd do Polski

•        Styczeń-maj: życie i praca w Hiszpanii
•        Czerwiec: przeniesienie centrum interesów do Polski
•        Czerwiec-grudzień: rezydencja polska
•        Rezultat: od czerwca nieograniczony obowiązek podatkowy w Polsce

Dokumentowanie łamanej rezydencji

Ze względu na możliwość powstania sporów z fiskusem warto jest dokonywać precyzyjnego udokumentowania momentu zmiany:

•      Certyfikat rezydencji podatkowej z nowego kraju
•      Dowody przeniesienia ośrodka interesów (umowy najmu, przeprowadzka rodziny);
•      Aktualizacja danych meldunkowych i adresowych;
•      Dokumenty potwierdzające zmianę (bilety, faktury przeprowadzkowe).

IV. Hierarchia kryteriów - klucz do rozwiązania paradoksu

Dlaczego ośrodek interesów życiowych przeważa nad kryterium 183 dni?

Odpowiedź tkwi w hierarchicznej strukturze kryteriów wypracowanej przez orzecznictwo i potwierdzonej w objaśnieniach podatkowych.

1. Pierwszeństwo kryterium jakościowego nad ilościowym

NSA w wyroku II FSK 2653/16 stwierdził: "Przy ocenie, gdzie znajduje się ośrodek interesów życiowych podatnika, należy wziąć pod uwagę wszystkie powiązania osobiste i gospodarcze, a nie tylko długość pobytu".

Ratio legis: Ustawodawca celowo umieścił kryterium ośrodka interesów jako pierwsze, nadając mu prymat interpretacyjny. Kryterium 183 dni ma charakter pomocniczy - stosuje się je, gdy nie można jednoznacznie określić ośrodka interesów.

2. Teleologiczna wykładnia przepisu

Celem przepisów o rezydencji jest przypisanie osoby do systemu podatkowego państwa, z którym jest rzeczywiście związana. Mechaniczne liczenie dni może prowadzić do absurdalnych rezultatów sprzecznych z ekonomiczną rzeczywistością.

Przykład z orzecznictwa: WSA w Krakowie (I SA/Kr 579/23) - artysta przebywający ponad 183 dni w USA pozostał polskim rezydentem ze względu na:

•        Pracownię malarską w Polsce
•        Rodzinę mieszkającą w Polsce
•        Majątek i działalność społeczną w Polsce
•        Jedynie tymczasowy charakter pobytu w USA.

3. Funkcjonalna interpretacja spójnika "lub"

Spójnik "lub" w art. 3 ust. 1a nie tworzy równorzędnych kryteriów, lecz hierarchię:

•        Kryterium podstawowe: ośrodek interesów życiowych (test jakościowy)
•        Kryterium subsydiarne: 183 dni (test ilościowy, gdy brak jednoznacznego ośrodka)

Mechanizm przełamywania automatyzmu 183 dni

Etap 1: Ustalenie faktycznego centrum interesów

Organy podatkowe stosują test wieloczynnikowy:

Centrum interesów osobistych (najważniejsze):

•        Miejsce przebywania rodziny (małżonek, małoletnie dzieci)
•        Ognisko domowe (mieszkanie dostępne na stałe)
•        Więzi społeczne i kulturalne
•        Członkostwo w organizacjach

Centrum interesów gospodarczych:

•        Miejsce głównego źródła dochodów
•        Lokalizacja majątku
•        Centrum zarządzania biznesem
•        Rachunki bankowe i inwestycje

Etap 2: Weryfikacja dominacji ośrodka

Jeśli centrum interesów jest jednoznaczne i dominujące, przekroczenie 183 dni w innym kraju nie zmienia rezydencji. Objaśnienia MF: W przypadku gdy podatnik posiada ośrodek interesów życiowych w Polsce, będzie polskim rezydentem podatkowym nawet jeśli przebywa za granicą dłużej niż 183 dni.

Etap 3: Zastosowanie kryterium czasowego

Dopiero gdy nie można jednoznacznie określić ośrodka interesów (np. równorzędne powiązania z dwoma krajami), stosuje się kryterium 183 dni jako rozstrzygające.

V. Umowy o unikaniu podwójnego opodatkowania - dodatkowy mechanizm przełamywania

Reguły tie-breaker jako nadrzędny mechanizm

Umowy międzynarodowe wprowadzają własną hierarchię kryteriów (art. 4 Modelowej Konwencji OECD):

1.      Stałe miejsce zamieszkania - gdzie osoba ma dom stale do dyspozycji
2.      Ośrodek interesów życiowych - ściślejsze powiązania osobiste i gospodarcze
3.      Miejsce zwykłego przebywania - gdzie zazwyczaj przebywa
4.      Obywatelstwo
5.      Porozumienie między państwami

Kluczowa zasada: Umowy międzynarodowe mają pierwszeństwo przed prawem krajowym (art. 91 Konstytucji RP).

Praktyczne zastosowanie - przypadek Pani Renaty

Przykład z objaśnień MF ilustruje mechanizm:

•        8 miesięcy pracy w Hiszpanii (przekroczenie 183 dni)
•        Hiszpania uznaje ją za rezydenta według prawa krajowego
•        Procedura tie-breaker: rodzina w Polsce = ośrodek interesów osobistych
•        Rezultat: Polska rezydencja mimo 240 dni w Hiszpanii

VI. Logiczna konstrukcja rozwiązania paradoksu

Synteza - dlaczego nie ma sprzeczności?

Paradoks między automatyzmem 183 dni a łamaną rezydencją jest pozorny. Rozwiązanie opiera się na trzech filarach:

1. Różne momenty temporalne

•        Kryterium 183 dni: działa prospektywnie od momentu przekroczenia progu
•        Ośrodek interesów: może zmienić się w dowolnym momencie roku

•        Skutek: możliwa zmiana rezydencji w trakcie roku (łamana rezydencja)

2. Hierarchia norm

•        Poziom 1: Umowy międzynarodowe (pierwszeństwo konstytucyjne)
•        Poziom 2: Kryterium ośrodka interesów (test jakościowy)
•        Poziom 3: Kryterium 183 dni (test pomocniczy)

3. Teleologia przepisu

Cel przepisów o rezydencji to przypisanie osoby do właściwego systemu podatkowego na podstawie rzeczywistych powiązań, nie mechaniczne liczenie dni.

Algorytm decyzyjny organów podatkowych

1. Czy istnieje umowa o unikaniu podwójnego opodatkowania?

   TAK → Zastosuj procedurę tie-breaker

   NIE → Przejdź do punktu 2

2. Czy można jednoznacznie określić ośrodek interesów życiowych?

   TAK → Rezydencja według ośrodka interesów (niezależnie od liczby dni)

   NIE → Przejdź do punktu 3

3. Czy osoba przebywa w Polsce > 183 dni?

   TAK → Rezydencja polska od dnia przekroczenia progu

   NIE → Brak polskiej rezydencji

4. Czy nastąpiła zmiana ośrodka interesów w trakcie roku?

   TAK → Łamana rezydencja od daty zmiany

   NIE → Rezydencja podatkowa przez cały rok według ustalonego kryterium

Autor: Robert Nogacki, radca prawny w Kancelarii Prawnej Skarbiec, oferującej doradztwo podatkowe, prawne i strategiczne dla firm